Wpisy

Opublikowane w

Projekt polskiej ustawy o ochronie sygnalistów

Do 17 grudnia 2021 r. – ostatecznego terminu zaimplementowania przepisów unijnej dyrektywy o sygnalistach pozostało niewiele czasu. Jakiś czas temu – 18 października na stronie Rządowego Centrum Legislacji pojawił się długo oczekiwany projekt ustawy o sygnalistach[1], bezpośrednio realizujący przepisy europejskiej dyrektywy w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii[2]. Głównym celem implementacji zapisów dyrektywy w Polsce ma być zagwarantowanie skuteczniej i zrównoważonej ochrony osobom, które decydują się na zgłoszenie zaobserwowanego naruszenia. Regulacje prawne mają precyzować sposób zgłaszania nieprawidłowości, tryb zgłaszania naruszeń, ochronę sygnalistów i podejmowane działania następcze przez pracodawców (i organy publiczne).

Zakres ustawy o ochronie sygnalistów w Polsce

Polska ustawa o ochronie sygnalistów odnosi się do wymienionych w dyrektywie europejskiej 15 dziedzin prawa, ale wskazuje jednocześnie, że pracodawca może ten zakres rozszerzyć, również na naruszenia standardów etycznych i regulacji wewnętrznych obowiązujących w przedsiębiorstwie. Polska ustawa nie zmienia również zakresu osobowego dyrektywy – odpowiednie środki prawne i gwarancja bezpieczeństwa mają przysługiwać osobie dokonującej zgłoszenia naruszenia w szerokim „kontekście związanym z pracą” (czyli niezależnie od podstawy świadczenia pracy, formy zatrudnienia czy relacji gospodarczej). Sygnalistą może stać się osoba, która ma dowody zaobserwowanych nieprawidłowości bądź też ma uzasadnione podstawy, by twierdzić, że przekazywane przez nią informacje są prawdziwe.

Zgodnie z dyrektywą, może to być:

  • pracownik w szerokim tego słowa znaczeniu (każdy, kto wykonuje przez określony czas pracę na rzecz i pod kierownictwem innej osoby i otrzymuje za to wynagrodzenie),
  • były pracownik, osoba ubiegająca się o pracę (która podczas procesu rekrutacyjnego zaobserwowała nieprawidłowości),
  • przedsiębiorca,
  • udziałowiec, akcjonariusz, członkowie organów spółek,
  • osoba pracująca pod nadzorem i kierownictwem dostawców, wykonawców, podwykonawców,w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej,
  • wolontariusz, pracownik będący studentem, konsultantem, stażystą (nie jest istotne, czy za swoją pracę otrzymuje wynagrodzenie czy nie).

Ustawa o ochronie sygnalistów, za dyrektywą – wprowadza zakaz działań odwetowych wobec sygnalistów i reguluje odpowiednie środki ochrony. W myśl ustawy „zgłaszający nie może być niekorzystnie traktowany z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego”.[3]

Forma zgłaszania nieprawidłowości. Bezpieczny kanał wewnętrzny w ustawie o ochronie sygnalistów

Projekt krajowej ustawy o sygnalistach podtrzymuje zalecenia unijne w kontekście formy zgłaszania nieprawidłowości – o naruszeniu prawa będzie można poinformować za pomocą kanałów wewnętrznych, utworzonych przez podmioty prywatne i publiczne, zewnętrznych kanałów zgłoszeń do odpowiednich organów państwa oraz za pomocą ujawnienia publicznego. Co istotne, w przeciwieństwie do unijnej dyrektywy, polski ustawodawca nie podkreśla znaczenia „hierarchii kanałów” – preferencyjnej kolejności instytucji, które należy poinformować o nieprawidłowościach i daje możliwość dokonania zgłoszenia naruszenia kanałem zewnętrznym z pominięciem kanału wewnętrznego. Wybór najbardziej odpowiedniego kanału pozostawia osobie zgłaszającej.

Utrzymuje na znaczeniu fakt „działania w dobrej wierze”, co oznacza – podobnie jak w dyrektywie – że sygnalista, działając niczym funkcjonariusz publiczny, na rzecz i w imieniu państwa – przekazuje te informacje, które są uważane przez niego za prawdziwe. 

Zgodnie z projektem, do grona podmiotów, które nie będą musiały tworzyć wewnętrznego kanału dokonywania zgłoszeń mają dołączyć pracodawcy z sektora publicznego zatrudniający poniżej 50 pracowników (z pewnymi wyjątkami, m.in. banki, fundusze inwestycyjne, zakłady ubezpieczeń czy inne podmioty z sektora finansowego).

Kary przewidziane w projekcie polskiej ustawy o sygnalistach

Dopracowania wymaga zapis o anonimowości – zgodnie z projektem ustawy, to pracodawca/organ publiczny działający jako kanał zewnętrzny ma indywidualnie zadecydować, czy zgłoszenia anonimowe będą przez niego rozpatrywane czy nie. W kontekście kar – czy to za brak kanału wewnętrznego umożliwiającego dokonanie zgłoszenia, ujawnienie tożsamości sygnalisty czy działania odwetowe wobec niego – polska ustawa o sygnalistach przewiduje karę grzywny, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności do 3 lat. Zgodnie z rozdziałem 6 projektu ustawy:

Kto wbrew przepisom ustawy nie ustanowił wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych albo ustanowiona przez niego procedura narusza; kto utrudnia dokonanie zgłoszenia; kto podejmuje działania odwetowe wobec osoby, która dokonała zgłoszenia lub ujawnienia publicznego; kto narusza obowiązek zachowania poufności tożsamości osoby, która dokonała zgłoszenia; kto dokonał zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji – podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.[4]

18 października 2021 r. projekt polskiej ustawy o sygnalistach trafił do uzgodnień i opiniowania. Choć prace nad krajową regulacją nabierają tempa – okres między publikacją aktu prawnego a jego wejściem w życie to 14 dni, to polscy przedsiębiorcy już powinni rozpocząć proces przygotowań.

Nawet spełnienie minimum wymagań określonych w dyrektywie jest zadaniem wieloetapowym:

  • należy opracować odpowiednią politykę wewnętrzną i przynależne jej procedury, w tym regulamin zgłoszeń wewnętrznych i procedurę zgłaszania naruszeń,
  • należy zapoznać pracowników z regulaminem zgłoszeń wewnętrznych (regulamin zaczyna obowiązywać po upływie 2 tygodni od dnia podania go do wiadomości),
  • należy wyznaczyć osobę odpowiedzialną za przyjmowanie zgłoszeń (i reagowanie na nie),
  • należy stworzyć (udostępnić) pracownikom wewnętrzny kanał umożliwiający zgłaszanie nieprawidłowości.

Co istotne, kanał wewnętrzny (wraz z obsługą przyjmowania zgłoszeń i podejmowania działań następczych) może prowadzić inny podmiot na podstawie umowy:

Art. 32. 1. Upoważnienie podmiotu, o którym mowa w art. 29 ust. 1 pkt 1 i 4, innego niż pracownik lub wewnętrzna jednostka organizacyjna pracodawcy wymaga zawarcia umowy, w której pracodawca powierza wykonywanie czynności wymienionych w niniejszym rozdziale z zastosowaniem rozwiązań technicznych i organizacyjnych zapewniających zgodność tych czynności z ustawą.
2. Zawarcie umowy, o której mowa w ust. 1, nie uchyla odpowiedzialności pracodawcy za dochowanie obowiązków określonych w niniejszym rozdziale, w szczególności zachowanie poufności, udzielenie informacji zwrotnej oraz podjęcie działań następczych.[5]

To w prostej linii oznacza, że przedsiębiorca nie musi tworzyć w obrębie firmy odrębnej jednostki organizacyjnej, szkoląc na szybko oddelegowanego do przyjmowania zgłoszeń (obsługi wewnętrznego kanału komunikacji, prowadzenia rejestrów, pozyskiwania informacji w związku ze zgłoszeniem i podejmowania działań następczych) pracownika – może powierzyć kompleksowe wdrożenie dyrektywy profesjonalistom. Ponieważ w ostatecznym rozrachunku za niedochowanie obowiązków wynikających z dyrektywy/ustawy o sygnalistach odpowiada pracodawca, ważnym jest, by obsługą zgłoszeń zajęła się renomowana, doświadczona firma.

[1] Zob. Projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa[online:] https://legislacja.gov.pl/projekt/12352401/katalog/12822857#12822857 (dostęp: 18.10.2021).

[2] Por. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii [online:] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019L1937&from=EN (dostęp: 18.10.2021).

[3] Zob. Projekt ustawy o ochronie…, dz. cyt. (dostęp: 18.10.2021).

[4] Tamże (dostęp: 18.10.2021).

[5] Tamże (dostęp: 18.10.2021).

Opublikowane w

Kim jest sygnalista? Definicja

Najprościej rzecz ujmując, sygnalista to osoba, która zgłasza nieprawidłowości występujące w miejscu pracy bądź – patrząc szerzej – w środowisku zawodowym. Sygnalista demaskuje i nagłaśnia działania nielegalne, informuje o nieuczciwych praktykach, nierzetelnym wykonywaniu obowiązków służbowych przez swoich współpracowników (ale też przełożonych, klientów, kontrahentów itd.) oraz naruszeniach prawa w firmie. „Człowiek dmuchający w gwizdek” (ang. whistleblower) reaguje na działania szkodliwe, ponadindywidualne – zagrażające życiu, zdrowiu, środowisku naturalnemu, bezpieczeństwu publicznemu, bezpieczeństwu i higienie pracy itp.1 Przyjmuje się, że działa w dobrej wierze, w imieniu dobra wspólnego, co nie oznacza, że nie może informować o naruszeniu interesu własnego (np. osoba, której próbowano wręczyć łapówkę informuje o próbie przekupstwa, tj. o możliwych praktykach korupcyjnych, jakie mają miejsce w organizacji; osoba wyśmiewana, psychicznie nękana przez przełożonego informuje o mobbingu w firmie). Pracownicy firmy, w związku z tym, że funkcjonują w danej strukturze (często od wielu lat), znają mechanizmy działania i powszechnie stosowane praktyki. To właśni oni – nie kadra zarządzająca, kierownicy poszczególnych działów itd. mają najlepszą wiedzę o tym, jak organizacja funkcjonuje, jakie są jej słabe strony. Często nie wykorzystują swojej wiedzy, bo boją się konsekwencji – działań odwetowych ze strony przełożonych, szykanowania, społecznego ostracyzmu, przeniesienia czy nawet zwolnienia z pracy. W ten sposób panuje zmowa milczenia – w imię wyimaginowanych struktur przynależności i źle postrzeganej lojalności, pracownicy (mniej lub bardziej świadomie) działają na niekorzyść firmy. Mając wiedzę o nieprawidłowościach, mając dowody na działania nieuczciwe czy nieetyczne – wybierają bierne uczestnictwo w tego typu praktykach, byleby tylko nie zostać nazwanym „konfidentem” czy „donosicielem”. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii definiuje „osobę dokonującą zgłoszenia” jako „osobę fizyczną, która zgłasza lub ujawnia publicznie informacje na temat naruszeń uzyskane w kontekście związanym z wykonywaną przez nią pracą”2, to oznacza, że sygnalistą może się stać:

  • osoba posiadająca status pracownika (obecnego, byłego, potencjalnego, przyszłego) a także wolontariusza bądź stażysty,
  • osoba prowadząca działalność na własny rachunek,
  • wspólnik lub akcjonariusz, członkowie organów spółek,
  • osoba pracująca pod nadzorem i kierownictwem dostawców, wykonawców, podwykonawców.

Gwarancja anonimowości ma zachęcić wyżej wymienionych do zgłaszania naruszeń i zaobserwowanych nieprawidłowości, pozwolić im na uniknięcie ostracyzmu w pracy i przykrych konsekwencji zawodowych (działań odwetowych), a także – patrząc w szerszej perspektywie – ulepszyć funkcjonowanie przedsiębiorstwa, wykluczając działania niezgodne z literą prawa.

Widzę nieprawidłowości w firmie i co dalej? Kiedy staję się „osobą zgłaszającą naruszenie” a kiedy uzyskuję status sygnalisty?

Jestem pracownikiem firmy X i świadkiem pewnych zachowań, które moim zdaniem nie powinny mieć miejsca w pracy – wprost naruszają zasady bhp. Informuję o tym moich kolegów (współpracowników) – sygnalizuję, że nie podoba mi się ich zachowanie, że może być ono niebezpieczne dla nas wszystkich – czy jestem sygnalistą?

W myśl dyrektywy – nie. Ani nie jesteś sygnalistą ani „osobą zgłaszającą naruszenie”. Dobrze, że zaczynasz działać lokalnie i starasz się na własną rękę zareagować na zaobserwowane niedopatrzenia. Osobą zgłaszającą naruszenie stajesz się w momencie, w którym zaczynasz działać zgodnie z wewnętrzną polityką Twojej firmy (kodeksem postępowania i procedurami). Jeśli pracujesz w organizacji zatrudniającej powyżej 250 pracowników – do 17.12.2021 r., jeśli w organizacji zatrudniającej od 50 do 249 – do 17.12.2023 r. powinien zostać stworzony i udostępniony każdemu pracownikowi wewnętrzny kanał umożliwiający zgłaszanie naruszeń (whistleblowing) oraz powinna zostać wyznaczona osoba odpowiedzialna za ich przyjmowanie. Zgłaszając nieprawidłowości poprzez stworzony do tego system (wewnętrzny/zewnętrzny/ujawnienie publiczne)3 stajesz się „osobą zgłaszającą naruszenie”. Status sygnalisty otrzymujesz wtedy, kiedy zgłoszenie, którego dokonałeś zostanie pozytywnie zweryfikowane. Co to oznacza? Osoba odpowiedzialna za przyjmowanie zgłoszeń ustala, czy opisywana sytuacja ma oparcie w faktach (kontaktuje się z Tobą poprzez kanał, którym dokonałeś zgłoszenia, by ustalić szczegóły zdarzenia itp.) i czy opisywane zachowanie jest niezgodne z prawem.

Jak zostać sygnalistą? Trzy warunki

Sygnalista to osoba, która – mając na uwadze dobro swojego miejsca zatrudnienia, a nierzadko także dobro ogółu, informuje (w pierwszej kolejności swoich przełożonych, a w przypadku braku ich reakcji – odpowiednie organy ścigania bądź media) o nieprawidłowościach, jakie zachodzą w danym podmiocie. Sygnalista podejmuje konieczne działania (leżące w interesie publicznym), by zdemaskować nieuczciwe mechanizmy, zidentyfikować niewłaściwe procedery i przeciwdziałać potencjalnym zagrożeniom.4

By uznać daną osobę zgłaszającą naruszenie za sygnalistę muszą zostać spełnione trzy warunki:

  • sygnalista musi dobrowolnie chcieć dokonać zgłoszenia i udostępnić posiadane informacje w dobrej wierze (nie może działać z osobistych pobudek, np. chcąc się zemścić na byłym pracodawcy),
  • sygnalista musi posiadać ważne informacje, które stanowią dowód zaistnienia nieprawidłowości związanych z funkcjonowaniem instytucji/przedsiębiorstwa,
  • informacje, którymi dysponuje sygnalista muszą być oparte na faktach i wskazywać, że mogło dojść do naruszenia prawa.5

Może się okazać, że osoba zgłaszająca naruszenie nie miała pełnej wiedzy o okolicznościach zdarzenia i w rzeczywistości do opisywanego przez nią naruszenia nie doszło. Co teraz? Jeśli opisywane przez osobę zdarzenie oparte było na wiedzy, jaką posiadała w danym momencie i zostało zgłoszone w dobrej wierze – również uzyska status sygnalisty i będzie podlegała ochronie. Dyrektywa wprowadza szereg mechanizmów, dzięki którym sygnalista będzie mógł się czuć bezpiecznie, w tym głównie:

  • zapewnia wieczystą anonimowość – roztacza nad jego tożsamością ochronę i daje swoisty immunitet,
  • zakazuje działań odwetowych (zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich),
  • zapewnia środki ochrony przed działaniami odwetowymi (o charakterze materialnoprawnym, proceduralnym, hybrydowym),
  • zapewnia wsparcie (kładzie nacisk na działania informacyjne, porady prawne przeddokonaniem zgłoszenia, pomoc prawną na etapie toczącego się postępowania karnego czy cywilnego).

Każdy sygnalista, który doświadczył przykrych konsekwencji w związku z przekazanymi przez niego informacjami ze strony pracodawcy (np. został zmuszony do zmiany pracy), będzie uprawniony do dochodzenia od niego stosownego odszkodowania. Co istotne, ciężar dowodu, że podjęte działania nie miały charakteru odwetowego za dokonane zgłoszenie będzie spoczywał na pracodawcy.

Osoby, które wskazywały na nieprawidłowości zachodzące w miejscu pracy nie podlegały do tej pory żadnej sformalizowanej ochronie. Unijna dyrektywa sprawi, że sygnalista otrzyma swoisty parasol ochronny, dzięki któremu zwiększy się jego bezpieczeństwo, co w dalszej perspektywie zachęci innych do informowania o naruszeniach prawa i przełoży się na ilość zgłoszeń i wykrytych nieprawidłowości. A na tym ostatnim skorzystamy wszyscy.

1 Zob. Czy jestem sygnalistą? [w:] Serwis sygnalista.pl Fundacji im. Stefana Batorego [online:] https://www.sygnalista.pl/dla-pracownika/czy-jestem-sygnalista/ (dostęp: 4.11.2021).

2 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii [online:] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019L1937&from=EN (dostęp: 14.10.2021).

3 Zgodnie z dyrektywą, zgłaszanie nieprawidłowości może nastąpić trzema kanałami:

  • wewnętrznym – czyli do własnego pracodawcy (regulacja ta ma zachęcić pracowników do składania zgłoszeń w ramach podmiotu, z którym są związani zanim poinformują organy zewnętrzne;
  • zewnętrznym – czyli do właściwego organu ścigania;
  • w drodze ujawnienia publicznego – czyli nieprawidłowości zostają podane do publicznej wiadomości.

4 Zob. Kim jest sygnalista i jakiej ochronie prawnej podlega? [w:] Poradnik Przedsiębiorcy [online:] https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-kim-jest-sygnalista-i-jakiej-ochronie-prawnej-podlega (dostęp: 14.10.2021).

5 Por. Kto to jest sygnalista? [w:] Serwis Infor [online:] https://kadry.infor.pl/kadry/indywidualne_prawo_pracy/sygnalista/3572721,Kto-to-jest-sygnalista.html (dostęp: 14.10.2021).